Obecnie ostrokrzew paragwajski jest uprawiany na szeroką skalę, a Yerba Mate cieszy się popularnością na całym świecie. W tym artykule przyjrzymy się bliżej tej wyjątkowej roślinie – jej botanicznym właściwościom, historii oraz kulturowemu znaczeniu.
Ostrokrzew paragwajski (Ilex paraguariensis A.St.-Hil.) należy do rodziny ostrokrzewowatych (Aquifoliaceae). Jest to wiecznie zielone drzewo, które w naturalnych warunkach ma kilkanaście metrów wysokości, a nawet może osiągać 30 metrów! Jednak na plantacjach jest przycinana do około 2 metrów, co ułatwia jej zbiór. Pierwsza klasyfikacja botaniczna Ilex paraguariensis została dokonana przez francuskiego botanika Auguste'a de Saint-Hilaire’a w latach 1816–1822. Saint-Hilaire dostrzegł potencjał handlowy tej rośliny i określił ją jako „interesujące drzewo”.
Liście ostrokrzewu paragwajskiego są grube, ciemnozielone i twarde, dzięki czemu roślina zachowuje swoje właściwości przez cały rok. Te lśniące liście o ząbkowanych krawędziach moją mieć nawet kilkanaście centymetrów długości.
Są bogate w minerały, aminokwasy oraz zawierają witaminy, zwłaszcza z grupy B. Wykazują także działanie antyoksydacyjne i regulujące poziom cholesterolu we krwi. Rośliny rosnące w stanie dzikim wykazuję większe zagęszczenie składników mineralnych.
Żując świeżo zerwane listki, poczujesz gorzki smak o chlorofilowym profilu, a w przypadku niektórych odmian ostrokrzewu paragwajskiego poczujesz dobrze znane każdemu Mateiście yerbowe nuty smakowe. Liście ostrokrzewu paragwajskiego wraz z gałązkami w celach spożywczych wykorzystywane są na szeroką skalę.
Roślina ta wytwarza niewielkie białe bądź kremowe kwiaty oraz niewielkie czerwone owoce przypominające jagody. Kwiaty i owoce ostrokrzewu paragwajskiego nie są wykorzystywane do produkcji naparu Yerba Mate, jednak odgrywają ważną rolę w cyklu życiowym rośliny, przyciągając ptaki, które pomagają w rozsiewaniu nasion.
Obszar występowania ostrokrzewu paragwajskiego to subtropikalne rejony Ameryki Południowej: głównie południowa Brazylii, północno-wschodnia Argentyna oraz wschodni Paragwaj. Pierwotnie ostrokrzew paragwajski porastał dzikie lasy, a jego liście były zbierane przez rdzenną ludność, szczególnie przez plemię Indian Guarani. Dopiero w późniejszym okresie podjęto pierwsze próby przemysłowej uprawy rośliny, co znacząco wpłynęło na rozwój plantacji i gospodarki regionu.
Herbata paragwajska, jak ją dawniej w Polsce nazywano (XIX w.), to nic innego jak naturalna Yerba Mate. To zalany gorącą wodą susz z gałązek i liści ostrokrzewu paragwajskiego.
Właściwości Yerba Mate są nieocenione! Badania wskazują, że napar z Yerba Mate wykazuje właściwości antyoksydacyjne, przeciwdziałające otyłości, wspierające układ trawienny, sercowo-naczyniowy oraz działanie chemoprewencyjne, redukując ryzyko chorób przewlekłych. Napar przyrządzany z ostrokrzewu paragwajskiego może oddziaływać pozytywnie na centralny układ nerwowy, wzrost koncentracji i poprawę samopoczucia.
Roślina ta zawiera bogaty zestaw związków chemicznych, w tym kwasy fenolowe (np. kwas chlorogenowy), ksantyny (kofeinę i teobrominę), flawonoidy (kwercetynę, kemferol, rutynę) oraz saponiny triterpenoidowe, które nadają jej charakterystyczny smak. Saponiny te, znane jako metasaponiny, odgrywają rolę w ochronie rośliny przed patogenami. Yerba Mate jest także źródłem minerałów, takich jak fosfor, żelazo i wapń, oraz witamin C, B1 i B2. Warto samemu spróbować naparu z ostrokrzewu paragwajskiego, aby samemu odczuć właściwości Yerba Mate.
Zawarty naturalnie w ostrokrzewie paragwajskim kwas chlorogenowy to zbawienny przeciwutleniacz, który zwalcza wolne rodniki, chroniąc komórki przed stresem oksydacyjnym i starzeniem.
Napar z ostrokrzewu paragwajskiego działa pobudzająco z uwagi na naturalnie występującą w liściach kofeinę. Z powodzeniem napar ten zastępuje "małą czarną" - w pracy, na uczelni bądź w każdym innym miejscu, gdzie potrzebujesz pobudzenia i wzrostu koncentracji. Jednak podobnie jak w przypadku kawy, nie można przesadzić z ilością, gdyż nadmiar kofeiny w naparze może powodować kołatanie serca.
Historia Yerba Mate to także historia kolonializmu – europejscy osadnicy przekształcili ją w towar handlowy, co dało początek wyzyskowi rdzennej ludności.
Yerba Mate stała się szeroko konsumowana w hiszpańskich koloniach Ameryki Płd. już pod koniec XVI wieku, a jej popularność obejmowała region La Platy, Chile i Peru. Początkowo liście zbierano wyłącznie z dzikich stanowisk, a rdzenni mieszkańcy byli zmuszani do pracy przy ich pozyskiwaniu.
W połowie XVII wieku Jezuici, jako pierwsi, skutecznie zaczęli uprawiać Yerba Mate, zakładając plantacje w swoich redukcjach* misyjnych w Misiones. W 1645 roku uzyskali pozwolenie na produkcję i eksport tego surowca, a w kolejnych dekadach skutecznie udomowili roślinę, zakładając plantacje w redukcjach Guarani. Zachowali jednak metody uprawy ostrokrzewu paragwajskiego w tajemnicy, co po ich wypędzeniu w 1767 roku doprowadziło do upadku zorganizowanych plantacji i powrotu do eksploatacji dzikich zasobów.
* Redukcja misyjna to zorganizowana osada zakładana przez misjonarzy, głównie jezuitów, w koloniach hiszpańskich i portugalskich w Ameryce Płd. Miała na celu chrystianizację i integrację rdzennych ludów, zwłaszcza Indian.
Na przełomie XIX i XX wieku udało się na nowo odtworzyć proces planowania ostrokrzewu paragwajskiego i zaczęły powstawać pierwsze plantacje nastawione na masową uprawę. Na początku XX wieku, wraz z rozwojem technologii suszenia i mielenia liści, powstały pierwsze duże przedsiębiorstwa, tzw. yerbateras, m.in. Las Marías (założona w 1924 r. w Argentynie) czy Lauro Raatz (w Paragwaju). W Brazylii uprawa ostrokrzewu paragwajskiego na większą skalę rozpoczęła się w stanie Paraná, gdzie do dziś znajduje się wiele dużych producentów.
Na dużych plantacjach ostrokrzewu paragwajskiego zaczyna się zbiory po trzech latach od zasadzenia, kiedy to rośliny osiągają około kilkadziesiąt centymetrów wysokości. Zbiorów dokonuje się wielokrotnie w ciągu roku, w przeciwieństwie do rodzinnych, kraftowych przedsiębiorstw, które uznają jedynie zimowe zbiory ostrokrzewu paragwajskiego, uważane za najlepsze; mające najzdrowsze i najsmaczniejsze właściwości.
Nie, w Polsce, ani na żadnym innym miejscu na świecie poza naturalnym występowaniem drzew mate, nie da się uprawiać ostrokrzewu paragwajskiego. Krzewy Yerba Mate (a raczej drzewa!) wymagają ściśle określonych warunków glebowych i klimatycznych, które występują jedynie w na styku Brazylii, Argentyny i Paragwaju. Jedynie w sztucznie stworzonym, ciepłym miejscu, np. w palmiarniach, możemy spotkać w Polsce drzewa ostrokrzewu paragwajskiego.
Po uzyskaniu niepodległości przez Paragwaj Yerba Mate pozostała kluczowym towarem eksportowym tego kraju. Jednak wojna paragwajska (1864–1870) znacząco osłabiła paragwajską gospodarkę, a pozycję lidera w produkcji przejęła Brazylia.
Pod koniec XIX i na początku XX wieku ponowne próby komercyjnych upraw ostrokrzewu paragwajskiego w Brazylii i Argentynie doprowadziły do rozwoju nowoczesnych systemów plantacyjnych. W latach 30. XX wieku, gdy Brazylia skoncentrowała się jednak na produkcji kawy, natomiast Argentyna przejęła rolę lidera w uprawie Yerba Mate, szczególnie w prowincji Misiones.
Współcześnie głównymi producentami Yerba Mate są Brazylia, Argentyna i Paragwaj, a napój ten zyskał popularność niemal na całym świecie.
Wiecznie zielone drzewo Yerba Mate jest integralnym elementem kultury Ameryki Płd. W Argentynie jest to najczęściej spożywany napój po wodzie, a średnie roczne spożycie na osobę wynosi około 100 litrów. W Urugwaju Yerba Mate została uznana za napój narodowy, a w Paragwaju jej najpopularniejszą formą jest tereré – wersja podawana na zimno.
Poza krajami Ameryki Południowej Yerba Mate cieszy się rosnącą popularnością głównie w Syrii, gdzie stała się jednym z najczęściej importowanych produktów. Jej popularność w tym regionie wynika z migracji syro-libańskiej do Argentyny w XIX wieku. Ponadto Yerba Mate zdobywa uznanie w Europie i Stanach Zjednoczonych, gdzie coraz częściej występuje w postaci napojów energetycznych oraz herbat funkcjonalnych.
Tradycyjnie liście ostrokrzewu paragwajskiego były używane przez rdzennych mieszkańców Ameryki na długo przed przybyciem Europejczyków. Plemię Guarani nie tylko spożywało napar Yerba Mate, ale także przypisywało jej znaczenie rytualne i społeczne. W XVII wieku jezuita Pedro de Montenegro opisał tę roślinę jako kluczowy element kultury Indian Guarani, co przyczyniło się do zainteresowania nią europejskich misjonarzy.
Napój ten miał także znaczenie duchowe – niektóre badania sugerują, że Indianie z plemienia Guarani spożywali mate podczas ceremonii ku czci Tupâ, boga deszczu i wody. Według guarańskiej legendy wiecznie zielone drzewo Yerba Mate zostało podarowane przez bogów Yasy (bogini księżyca) i Arai (bóg chmur) jako nagroda za szacunek wobec natury. Napój ten symbolizował jedność między ludźmi oraz ich przodkami i był wykorzystywany w rytuałach religijnych jako sposób na łączenie się ze światem duchowym. Przed spożyciem mate Indianie Guarani ofiarowywali pierwszą porcję napoju bogom w geście wdzięczności.
Historia Yerba Mate, ostrokrzewu paragwajskiego, łączy się nierozerwalnie z dziejami kolonizacji na terenie Ameryki Południowej. Już pod koniec XVI wieku członek cabildo (hiszp. „rada miejska”) w Asunción skarżył się, że napój stał się powszechnym nałogiem, a osadnicy gotowi byli sprzedawać swoje ubrania, broń i konie, by zdobyć Yerba Mate. W XVII wieku napój ten stał się głównym towarem eksportowym Paragwaju, co doprowadziło do wysokich podatków i opłat nałożonych przez Koronę Hiszpańską.
Yerba Mate, ostrokrzew paragwajski, odgrywa kluczową rolę w kulturze krajów Ameryki Płd. Napój ten pełni istotną funkcję społeczną, będąc nieodłącznym elementem spotkań towarzyskich. Napar z rozdrobnionych liści stał się swoistym rytuałem społecznym.
Krzewy ostrokrzemu paragwajskiego są uprawiane i doceniane ze względu na właściwości Yerba Mate, które dodają energii i tłumią uczucie głodu. Uważa się, że yerba oczyszcza organizm z toksyn, zmniejsza apetyt i niweluje uczucie zmęczenia. Ponadto Yerba Mate jest często łączona z roślinami leczniczymi, zwłaszcza przez społeczność Mestizo w Paragwaju. W krajach, gdzie występują okresowe spadki temperatury, spożywanie Yerba Mate pomaga w utrzymaniu ciepła i poprawie samopoczucia.
Liście ostrokrzewu wykorzystywane są głównie w celach spożywczych – zarówno w postaci naparu przyrządzanego na gorąco, jak i w zimnej wodzie jako tereré (w letniej wodzie nie parzy się yerby). Sposób parzenia nieznacznie różni się w zależności od regionu. Ostrokrzew paragwajski bywa również hodowany lokalnie jako ozdobny, doniczkowy ostrokrzew, jednak wymaga specyficznych warunków uprawy.
Yerba Mate, ostrokrzew paragwajski, (Ilex paraguariensis) to roślina o wyjątkowej historii, której znaczenie wykracza daleko poza botanikę. Jego liście, będące podstawą naparu Yerba Mate, od wieków odgrywały kluczową rolę w kulturze rdzennych mieszkańców Ameryki, a później stały się fundamentem kolonialnego handlu i współczesnej gospodarki regionu. Adaptacyjność tej rośliny, bogactwo składników aktywnych oraz unikalne właściwości chemiczne sprawiły, że Yerba Mate zyskała popularność na całym świecie. Dziś pozostaje ona symbolem wspólnoty i tradycji, łącząc pokolenia i kultury, od Ameryki Płd., przez Bliski Wschód i Europę, aż do dalekich Chin. Temat Yerba Mate, ostrokrzewu paragwajskiego, wciąż ewoluuje – zarówno w kontekście badań naukowych, jak i rosnącego zainteresowania konsumentów poszukujących naturalnych i funkcjonalnych napojów.
Źródła i dalsza lektura:
Fotografie:
Tradycyjna Yerba Mate wywodząca się z Ameryki Południowej, znana jest ze swojego charakterystycznego, często gorzkawego smaku i silnych właściwości pobudzających.
Poznasz unikalne właściwości, które sprawiają, że Twoja Yerba Mate smakuje lepiej i dłużej zachowuje temperaturę. Dowiesz się, który model Palo Santo wybrać i jak go pielęgnować, by cieszyć się swoim naczynkiem przez lata.
